De islamitische regering van Iran - een overzicht

In januari 1979 slaagde de Iraanse islamitische revolutie, onder leiding van de verbannen geestelijk leider Ayatollah Ruhollah Khomeini, erin een einde te maken aan het 37-jarige bewind van sjah Reza Pahlavi. Op 1 april 1979 stemde Iran per nationaal referendum om een islamitische republiek te worden en een theocratische grondwet goed te keuren, waarbij Ayatollah Khomeini in december 1979 de hoogste leider (Vali Faqih) van de sjiitische islam werd. In december 1982 koos de islamitische clerus een vergadering van deskundigen om een opvolger voor de Opperste Leider aan te wijzen; eind 1985 koos de vergadering Ayatollah Ali Montazeri als opvolger van Khomeini. Montazeri was niet blij met de aanwijzing van de vergadering en nam in maart 1989 ontslag. Na de plotselinge dood van Ayatollah Khomeini in juni 1989 verhief de Vergadering van Experts de toenmalige president Seyyed Ali Khamenei tot marja (groot-aujatollah) en erkende hem als de volgende Opperste Leider. De Opperste Leider heeft het hoogste gezag in de Islamitische Republiek, maar het bestuur blijft in handen van de president.

Het recht om te kiezen. In Iran mag iedereen boven de 15 jaar stemmen, ook vrouwen. De mensen in Iran hebben een uitgesproken mening over wie hen zou moeten leiden en gebruiken hun stem wanneer ze kunnen, vooral als dat betekent dat ze positieve veranderingen in het systeem kunnen aanbrengen. De verkiezingen van 1997 kenden een recordopkomst van 80%, omdat de hoop groot was dat zij een kandidaat zouden kunnen kiezen van wie zij dachten dat deze een einde zou kunnen maken aan de dictatuur of tenminste een diepe kloof zou kunnen veroorzaken in het bestuur van het land en de greep van de dictator op het systeem zou kunnen verzwakken. Helaas mocht dat niet zo zijn. In elk geval werd het recht van het volk om te kiezen steeds meer gecontroleerd en de verkiezingen van 2021 braken records van de laagste opkomst in de Iraanse verkiezingsgeschiedenis (ongeveer 49%). Dit kwam doordat de Raad van Bewakers massale diskwalificaties van populaire kandidaten goedkeurde, waardoor het volk geen levensvatbare keuze had. Naast de lage opkomst heeft nog eens 13% "uit protest gestemd" door blanco, ongeldige en verloren stemmen in te dienen. Dit ondanks een verklaring van de Opperste Leider dat proteststemmen (haraam) verboden is. Bij deze verkiezingen werden 42 journalisten gedagvaard of bedreigd omdat zij niet door de regering goedgekeurde persberichten over kandidaten hadden geschreven (Reporters Without Borders).

De president. De president is de op één na hoogste ambtenaar van het land. Hij kan niet meer dan twee opeenvolgende termijnen van vier jaar dienen. Hij wordt gekozen door het volk. Presidentskandidaten worden doorgelicht door de Raad van Bewakers. De laatste jaren is het aantal kandidaten dat door de Raad van Hoeders is verboden of gediskwalificeerd duidelijk toegenomen - dit maakt het voor echte hervormers vrijwel onmogelijk zich verkiesbaar te stellen en heeft geleid tot veel proteststemmen.

De president heeft het recht om de leden van zijn kabinet (de Raad van Ministers) te kiezen, maar zijn keuzes moeten worden goedgekeurd door het parlement (Majlis), dat herhaaldelijk kandidaten van presidenten heeft verworpen.

De Iraanse machtsstructuur is niet rechtlijnig en er zijn veel beperkingen aan wat de president kan doen zonder steun van de religieuze organen, en zeker zonder goedkeuring van de nummer één van de machtigste figuren in Iran, de Opperste Leider. Zie onderstaande figuur voor de relatie tussen de verschillende spelers.

De Opperste Leider (Vali Faqih) - niet de president - controleert de strijdkrachten, Irans veiligheids- en inlichtingenoperaties en het buitenlands beleid. De Opperste Leider benoemt ook het hoofd van de rechterlijke macht, zes leden van de machtige Raad van Wachters en de bevelhebbers van alle Iraanse strijdkrachten. Hij benoemt ook de leiders van het vrijdaggebed (prestigieuze en invloedrijke posities) en het hoofd van radio en tv (controle over de media). Hij heeft ook het laatste woord over de verkiezing van de president. Hij kiest de geestelijken in de Vergadering van Experts.

Parlement. Het Iraanse parlement (Majlis) bestaat uit ongeveer 290 leden, die allemaal door de bevolking worden gekozen voor een termijn van vier jaar. De Majlis heeft de bevoegdheid om wetten in te voeren en aan te nemen, maar alle wetsvoorstellen moeten worden goedgekeurd door de Raad van Hoeders. De Majlis kan ook ministers of de president dagvaarden en afzetten.

Raad van Hoeders. Het invloedrijkste orgaan in Iran is de Raad van Hoeders, die bestaat uit zes theologen die door de Opperste Leider worden benoemd en zes juristen die door de rechterlijke macht worden voorgedragen en door het parlement worden goedgekeurd. De leden worden verkozen voor een termijn van zes jaar, maar deze wordt gefaseerd, wat betekent dat de helft van de leden om de drie jaar wisselt. De raad heeft de bevoegdheid om alle door het parlement aangenomen wetsvoorstellen goed te keuren of te verwerpen. De raad kan ook iedereen goedkeuren of afwijzen die zich verkiesbaar stelt voor het parlement, het presidentschap en de vergadering van deskundigen.

Vergadering van deskundigen. Het verkozen orgaan, de Vergadering van deskundigen, benoemt de Opperste Leider en controleert diens activiteiten. Als zij hem niet in staat achten zijn taken te vervullen, kunnen zij hem uit zijn functie zetten. De leden van dit orgaan hebben een ambtstermijn van acht jaar. Ondanks haar bevoegdheden om de opperste leider en de onder hem aangestuurde organisatie te controleren, in twijfel te trekken en af te zetten, heeft de Vergadering grotendeels gediend als een rubberstempelorganisatie die de daden van de twee opperste leiders die Iran sinds de revolutie van 1979 hebben geleid, nooit serieus in twijfel heeft getrokken. Dit is vooral schrijnend omdat de Assemblee door het volk is gekozen en de belangen van het volk zou moeten vertegenwoordigen.

Dan blijven er nog drie machtige organen over: de strijdkrachten, de rechterlijke macht en de Expeditieraad.

De strijdkrachten bestaan uit de Revolutionaire Garde (Sepāh) en de reguliere strijdkrachten. De Opperste Leider benoemt hier alle leidende figuren. De Revolutionaire Garde werd opgericht na de islamitische revolutie van 1979 en is machtig aanwezig in alle Iraanse instellingen, en controleert de paramilitaire vrijwillige Basij-verzetsmacht met afdelingen in elke stad. In 2002 meldde de Iraanse pers dat de Basij tussen 5 en 7 miljoen leden had, hoewel IRGC-chef Masoud Mousavi in 2009 beweerde dat er 11,2 miljoen Basij waren. Maar westerse analisten schatten het aantal dichter bij 1 miljoen actieve leden, met waarschijnlijk enkele miljoenen reserves. De Basij treedt onder meer hard op tegen afwijkende meningen.

De IRG heeft zich ontwikkeld tot een miljardenbedrijf dat een aanzienlijk belang heeft in de Iraanse economie en via een reeks dochterondernemingen en trusts ongeveer een derde van de Iraanse economie controleert. De technische afdeling van de garde, Khatam-ol-Anbia (GHORB), heeft verscheidene miljardencontracten in de bouw- en constructiesector gekregen, waaronder de exploitatie van de nieuwe internationale luchthaven Imam Khomeini in Teheran.

Rechterlijke macht. De Iraanse rechterlijke macht is niet onafhankelijk van politieke invloed en hun rol is het handhaven en bepalen van het juridisch beleid. Zij benoemen ook de zes lekenleden van de machtige Raad van Wachters. Het hoofd van de rechterlijke macht wordt benoemd door de Opperste Leider.

Ten slotte is de Expediency Discernment Council een adviesorgaan voor de Opperste Leider. Deze raad behandelt ook eventuele geschillen tussen het parlement en de Raad van Wachters. De leden worden benoemd door de Opperste Leider